Jeeej, er is een eentje dood! Hoeraaaa! Het klinkt gek, maar u bent gewaarschuwd: overlijden wordt steeds meer een feest! Neem het crematorium Hofheide in Nieuwrode, dat een heus rouwrepertoire à la carte biedt: kies voor de robuuste herinneringszuil, het stoere loden plaatje aan de gedenkboom, een unieke stek in het gedenkbos (keuze uit Linde, Els of Knotwilg) of een exclusieve asverspreiding in de strooivijver. Liever toch wat bewaren in een urne? U plaatst hem daarna desgewenst in de urnemuur. U kiest liever voor het milieu? Ga dan voor een afbreekbare urne in het urnebos. Ecologisch maar toch nog tastbaar? In het urneveld worden urnen samen in bestaande nissen begraven. Ideaal voor sociale types. Het klinkt als een recreatiepark en dat is dan ook de bedoeling. Kennelijk is er dan toch leven na de dood. En dat heet Big Business. Gelukkig zijn er ook de softies: de rouwvernieuwers van Reveil geven het heengaan van een geliefde zelfs ronduit glàns. Treurnis maakt plaats voor erkenning, leven putten uit de dood, oftewel: de fluwelen lijkenpikkerij.
Bij gewone sterfgevallen is die trend al een poos gaande. Daarentegen formele herdenkingen zijn die oubollige pathetiek vooralsnog niet kwijt. Na een ramp reikt de creativiteit niet verder dan de oprichting van een wangedrocht. Het soort van monument dat, behalve de kunstenaar, geen mens begrijpt en waar, los van wat naasten, na enkele dagen niemand meer naar kijkt. Eenmaal ook die allemaal dood verliest het memoriaal helemààl zijn waarde. Het is het lot dat binnenkort het lelijkste der monumenten is beschoren: het oorlogsmonument. En dat is sneu. En ook weer niet.
Het levend houden van oorlogsherinneringen is voor mij een thema. Alleen gaat het van oorlogsmonumenten nooit komen. Ze gaan aan mij voorbij. Wellicht vanwege de volstrekt inspiratieloze ontwerpen: steeds weer die huilende moeders, sneuvelende mannen, parate soldaten, lichtjes opgewerkt met vredesduiven, in dat eeuwige Italiaans marmer. “Een gedenkteken van de oorlog is niet bedoeld om te behagen,” roepen de verdedigers. “Het is de uitdrukking van wat er in de oorlogsjaren is gebeurd!” Anders gezegd: een oorlogsmonument moet niet mooi zijn maar bewustmaken. Is er nu ook maar iemand die op weg naar het Kruitvat of de Fnac deemoedig terugdenkt aan De Grote Oorlog? 364 dagen per jaar staan die dingen er volstrekt nutteloos bij.
Er zal dus naar wat beters moeten worden gezocht om het oorlogsgedachtegoed hip te houden. Want wie zal het over pakweg dertig jaar nog over de oorlog hebben? Voor we er erg in hebben schaffen ze de feestdag van 11 november af (geen gekke gedachte, de regering Tindemans deed het in 1974 al met de 8ste mei). Oorlogsherdenkingen blijven toch vooral een zaak van solidariteitskoren en knorrige oud-strijders. Als we ‘Nooit meer oorlog’ willen bewerkstelligen wordt het stilaan tijd met wat sexyers voor de dag te komen. Met de militaire plechtigheid van Zijne Majesteit de Koning redden we het niet langer: een handvol hooghartige veteranen en wat royalisten die ‘vive le roi’ scanderen, gefilmd met een groothoeklens wat de illusie moet scheppen dat op dit soort ceremonies toch nog steeds ièmand afkomt. Dit jaar, met die halve wereldbrand, was de ceremonie zelfs maar een voetnoot in het nieuws, in het niets vallend bij de pro-Palestijnse betogingen. Of bij het ramptoerisme in de Westhoek, ook belangrijk.
Getuigenissen, films (WIL!), series (In Vlaamse velden!) en stripromans (Maus!) bereiken vooral een publiek dat dat oorlogsbewustzijn al heeft. Musea bereiken meer, maar dan moeten mensen naar het museum willen gaan. Goede tijdelijke expo’s kunnen daarbij helpen. De tentoonstelling Homo’s en lesbiennes in nazi-Europa in Kazerne Dossin verfrist de geschiedenis en is ronduit indrukwekkend. Dat is slim bekeken: meesurfend op de queer-golf heden en verleden verzoenen. Helaas blijft het museumbezoek toch vooral een toeristische kwestie. En raken films en reeksen snel in de vergetelheid. En de vraag is in hoeverre een tentoonstelling met een boodschap beklijft … Het is gek hoe mensen na een bezoek aan het Anne Frank Huis of Auschwitz alsnog overwegen extreemrechts te stemmen of wel wat voelen voor een dictatuur … In die zin is het monument als permanente herinnering verdedigbaar.
Het verrassingseffect is wat dat betreft nog de beste optie: de vele bunkers, verspreid over de Vlaamse velden, zijn stille getuigen en zouden nooit mogen verdwijnen. Discrete gedenkplaten, met klinkende zinnen, op doorsnee huizen in de stad van waaruit mensen zijn gedeporteerd of waarin werd gefolterd komen bij toevallig opmerken hard binnen. De gruwel die hier, onze mensen, sommigen van onze voorouders, familie, meemaakten, wordt tastbaar. Het is een werk van alledag. Dat idee bracht de Duitse kunstenaar Gunter Demnig in 1997 op het idee van de Stolpersteine, als herinnering aan de Holocaust. De steen (intussen wereldwijd verspreid), een klinker, met aan de bovenkant een messing plaatje waarin de naam, geboorte- en overlijdensdatum en de plaats van overlijden wordt gestanst, wordt geplaatst in de stoep voor het voormalige woonhuis van het slachtoffer, mensen die door de nazi's verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven zijn: Joden, Sinti- en Roma-zigeuners, politieke gevangenen, dienstweigeraars, homoseksuelen, Jehova's getuigen en personen met een beperking.
Het is een fijn initiatief, een gedenksteen die meestal volstrekt onverwacht (gelukkig figuurlijk) doet struikelen en buigen als teken van respect, en nadenken. Elk slachtoffer heeft zo zijn eigen monument, op naam. Want een mens is pas vergeten als zijn of haar naam vergeten is, aldus Demnig. Uit onderzoek in 2012 door de Universiteit van Antwerpen bleek dat slechts dertien procent van de Nederlandstalige en 29 procent van de Franstalige Belgische Joden voorstander zijn. Ze vinden het niet respectvol dat mensen er zomaar over wandelen. Sommigen vinden dat de dure stenen (120-300 euro per stuk) vermogende families bevoordeelt. Het is ook altijd wat.
Vindt u deze blog wel wat hebben? Geef hem onderaan een hartje!
Delen op Facebook of Twitter kan ook: klik op de knop linksonder en klaar. Wilt u graag reageren? Dat kan beneden op deze pagina (opgelet: uw reactie is zichtbaar).
2023, 13 maart, Kessel-Lo (Martelarenlaan 178) (België). Foto: Ilse Geens.
HAAST U! De tijdelijke expo Homo’s en lesbiennes in nazi-Europa in Kazerne Dossin is nog maar heel even te zien, tot 12 december.
Meer over de Stolpersteine op de officiële site (Duits- en Engelstalig).
Bekijk de lijst van alle Stolpersteine in Vlaanderen hier (Wikipedia).
Ook interessant: de Stolpersteine.app (webversie).
Blijde Inkomststraat 15, Leuven. N.V.W. staat voor Nationaal Verbond Der Weggevoerden en Werkweigeraars.
Uitgelezen? TELKENS ALS JE NAAR ONS KOMT, mijn single, blijft voor u onverminderd beschikbaar op Spotify, op YouTube of te koop in de iTunes Store (99 cent).